Pengertian Macapat (Sinau Macapat)

Macapat

Macapat iku tembang tradhisional ing tanah Jawa. Macapat uga nular ana ing kabudayan Bali, Madura, lan Sundha. Yen sinawang saka kerata basa, macapat iku artine maca papat-papat. Macané pancèn rinakit saben patang wanda (suku kata). Tembang iki kira-kira lagi ana ing pungkasaning jaman Majapahit lan wiwitan Walisanga nyekel kuwasa. Nanging iku ya durung mesthi, amarga ora ana tulisan gathuk kang bisa mesthèkaké. Macapat akeh dienggo ing saperangan Sastra Jawa Tengahan lan Sastra Jawa Anyar. Yen disandhingake karo Kakawin, aturan-aturan ing macapat luwih gampang. Kitab-kitab jaman Mataram Anyar, kaya Wedhatama, Wulangreh, Serat Wirid Hidayat Jati, Kalatidha, lan liya-liyane dirakit nganggo tembang iki. Aturan-aturan iku ana ing:

• Guru gatra : wilangan larik/gatra saben pada (basa Indonesia: bait).
• Guru wilangan : wilangan wanda (Indonesia: suku kata) saben gatra.
• Guru lagu : tibané swara wanda ing pungkasan ing saben gatra.

 

Sekar Macapat utawa Sekar Alit

Macapat iki uga sinebut tembang macapat asli, kang umumé dienggo sumrambah ing ngendi-ngendi. Urut-urutané tembang Jawa iku padha karo lelakoning manungsa saka mulai bayi abang nganti tumekaning pati. Mungguh kaya mangkéné urut-urutané tembang kaya kang ing ngisor iki:

• Maskumambang. Gambaraké jabang bayi sing isih ono kandhutané ibuné, sing durung kawruhan lanang utawa wadhon, Mas ateges durung weruh lanang utawa wadhon, kumambang ateges uripé ngambang nyang kandhutané ibuné.
• Mijil. Ateges wis lair lan jelas priya utawa wanita.
• Sinom. Ateges kanoman, minangka kalodhangan sing paling wigati kanggoné wong anom supaya bisa ngangsu kawruh sak akèh-akèhé.
• Kinanthi. Saka tembung kanthi utawa tuntun kang ateges dituntun supaya bisa mlaku ngambah panguripan ing alam ndonya.
• Asmarandana. Ateges rasa tresna, tresna marang liyan (priya lan wanita lan kosok baliné) kang kabèh mau wis dadi kodrat Ilahi.
• Gambuh. Saka tembung jumbuh / sarujuk kang ateges yèn wis jumbuh / sarujuk njur digathukaké antarane priya lan wanita sing padha nduwèni rasa tresna mau, ing pangangkah supaya bisaa urip bebrayan.
• Dhandhanggula. Nggambaraké uripé wong kang lagi seneng-senengé, apa kang digayuh bisa kasembadan. Kelakon duwé sisihan / kulawarga, duwé anak, urip cukup kanggo sak kulawarga. Mula kuwi wong kang lagi bungah / bombong atine, bisa diarani lagu ndandanggula.
• Durma. Saka tembung darma / wèwèh. Wong yen wis rumangsa kacukupan uripé, banjur tuwuh rasa welas asih marang kadang mitra liyané kang lagi nandhang kacintrakan, mula banjur tuwuh rasa kepéngin darma / wèwèh marang sapadha - padha. Kabèh mau disengkuyung uga saka piwulangé agama lan watak sosialé manungsa.
• Pangkur. Saka tembung mungkur kang ateges nyingkiri hawa nepsu angkara murka. Kang dipikir tansah kepingin wèwèh marang sapadha - padha.
• Megatruh. Saka tembung megat roh utawa pegat rohe / nyawane, awit wis titi wanciné katimbalan marak sowan mring Sing Maha Kuwasa.
• Pocung. Yen wis dadi layon / mayit banjur dibungkus mori putih utawa dipocong sak durungé dikubur.

Sekar Madya utawa Sekar Tengahan

Macapat jenis iki kayadéné tembang Kidung kang asring dienggo rikala jaman Majapahit.

• Jurudemung
• Wirangrong
• Balabak

Sekar Ageng

Sekar macapat Ageng (gedhé) mung ana siji, yaiku Girisa. Yen dideleng seka angèlé, sekar macapat ageng kaya tembang Kakawin ing jaman kuno.

PANGKUR

1. Kanjeng sunan kali jaga

Ingkang ngripta kang dandhang gula yekti

Sunan gunung jati pocung

Njeng sunan bonang durma

Maskumambang yeku sunan maja agung

Tembang mijil ingkang ngripta

Sunan geseng asmane ki

2. Sunan giri smarandana

Datan kantun sunan pajang kinanthi

Sunan murya padha pangkur

Dene sinom kang ngripta

Datan sanes njeng suna giri rumuhun

Megatruh iku kang yasa

Nenggih kanjeng sunan giri

3. Sekar pangkur kangwinarna

Lelabuhan kang kanggo wongaurip

Ala lan becik puniku

Prayoga kawruh ana

Adat waton puniku dipun kadulu

Miwah ingkang tata krama

Den kaesthi siyang ratri

4. Deduga lawan prayoga

Myang swatara riringa aywa lali

Iku parabot satuhu

Tan kena tininggalan

Tangi lungguh angadeg tuwin lumaku

Ngucap meneng anendra

Duga-duga nora kari

5. muwah ing sabarang karya

ingprakara gedhe kalawan cilik

papat iku datan kantun

kanggo sadina-dina

            lan ing wengi nagara miwah ing dhusun

kabeh kang padha ambegan

papat iku nora lali

6. Kalamun ana manungsa

Anyinggahi dugi lawan prayogi

Iku watege tan patut

Amor lawan wong kathah

Wong deg sura daludur tan wruh ing edur

Aja sira pedhak-pedhak

Ora wurung meniwasi

7. Mapan wataking manungsa

Pan ketemu ing laku lawan linggih

Solah muna-muninipun

Pan dadya panengeran

Kang ngapinter kang bodho miwah kang luhur

Kang asor lan kang mlarat

Tanapi manungsa sugih

8. Heh padha mongsapa dhaa

Damarwulan tangya sun enteni

Iki uru bisma prabu

Wong sekti mondra guna

Kalok ingrat pilih tandhing ing prang pupuh

Sura mrata jaya mrata

Tau tate angentasi

9. Surya candra lan kartika

Jurang harga myang wening jalanidhi

Yekti mawa pasang surut

Ywa maneh tamung sira

Yen kalisa owah gingsir ing tumuwuh

Ratri rina sore beda

Baya tan susah pinikir

10. Jirak pindha munggwing wana

Sayeng kaga we rekta kang muroni

Sinambi kalane nganggur

Wastra tumrap mustaka